عارفان در مسائل مربوط به عرفان همانند توحید، فنا، عشق و محبت، فقر، اخلاص و رضا، در مواردی موقعیت خاص مخاطب را در نظر گرفته اند – مثلا در برابر جاه طلبان بر ذم جاه تاکید کرده اند و در برابر مال دوستان بر ذم مال – لذا ممکن است در پاسخ یک سوال بیانات گوناگونی داشته باشند. در مواردی بر اساس موقعیت معرفتی و سلوکی خود سخن گفته اند که طبعا سخنان مقام توکل با سخنان مقام رضا فرق خواهد داشت.
نکته مهم این است که عرفای دوره های اولیه با اصطلاحات رسمی و عنوان های اساسی موفق و روش تعریف که بعدها در مراحل مختلف سیر تصوف و عرفان پدید آمد، آشنایی چندانی نداشتند. بعد از قرن ششم ، تعالیم عرفانی انتظام می یابد و به عنوان نمونه می توان به تعریفی که داود بن محمودبیصری از عرفای بنام و شاگرد ملاعبدالرزاق کاشانی اشاره کرد، وی در رساله توحید و نبوت و ولایت می گوید: عرفان عبارت است از علم به حضرت حق سبحان از حیث اسماء و صفات و مظاهرش و علم به احوال مبدا و معاد و به حقایق عالم و چگونگی بازگشت آن حقایق به حقیقت واحدی که همان ذات احدی حق تعالی است و معرفت طریق سلوک و مجاهده برای رها ساختن نفس از تنگناهای قید و بند جزئیات و پیوستن به مبدا خویش و اتصاف وی به لغت اطلاق کلیت.
چنان که از تعریف فوق بر می آید، محور اساسی در علم عرفان و معروف این علم خدای سبحان از حیث اسماء و صفات است. اما نکته ای که برای فهم بهتر عرفان حائز اهمیت است، توجه به این مسئله است که آیا عرفان و تصوف یک چیزند و یا معانی اصطلاحی آنها با هم فرق می کند.
چه در لغت عرفان به معنای شناخت است و تصوف به معنای پشمینه پوشی و آشکار است که این دو معنا با هم فرق دارند. اما دیده می شود که از نظر اصطلاحی این دو واژه را به جای هم به کار می برند، چنان که به نظر می رسد که مترادف باشند. در خصوص تصوف گفته اند: تصوف نوعی روش است، نوعی طریقه است، پس علم نیست، روش و طریقه است، منتها طریقه ای زاهدانه، بر اساس مبانی شرع و تزکیه نفس و اعراض از دنیا برای وصول بر حق و یر به طرف کمال. پس تصوف طریقه ای است که سالک به آن طریقه به وصول حق نائل می شود. منتها این طریقه ویژگی هایی دارد که آن را از سایر طرق متمایز می سازد.
اولا زاهدانه است، یعنی همراه اعراض از دنیا است، منتها اعراض از دنیا برای وصول به حق، نه اعراض از دنیا و زهدی که زاهدان غیر عارف به قول ابن سینا می ورزند و هدفشان به دست آوردن اجر اخروی است، تصوف در زاهدانه بودن با زاهدان شریک است اما طریقه ای است، غیر از روش زهاد، و در عین حال این طریقه مبتنی بر مبانی شرع است. ویژگی دیگر تصوف و طریقه صوفیانه، این است که مبتنی بر تزکیه نفس و اعراض از دنیاست، تزکیه و اعراضی که هدف آن وصول به حق است نه رسیدن به ثواب و پاداشی.
در این معنا که گذشت ظاهرا تصوف، علم عمل است و خیلی به نظر با عرفان عملی مصداقا یکی به نظر می رسد، ولی شاید بتوان تفاوتی میان آنها گذارد و آن این که عرفان عملی عهده دار بیان طریقه تصوف است و نه خود طریقه تصوف، مثل این که بگوییم، پیاده روی طریقه ای برای وصول به مقصود است و این فرق می کند با عملی که قواعد و مراحل و شرایط پیاده روی را ذکر می کند که از کجا آغاز بشود، چگونه طی شود و به کجا ختم شود. پس به نظر بیان درستی می آید که تصوف صرفا طریقه وصول به حق است. نوعی روش است که این روش وصول به حق با دیگر روش های وصول به حق تفاوت می کند. اما عرفان یک مکتب فطری است، یک مکتب فلسفی متعالی ژرف است که هدف آن شناختن حق و نیز حقایق امور است و البته روش آن روش فلاسفه نیست، بلکه از راه شهود و اشراق سعی در شناخت حق و حقایق امور دارد.
نظر شما